Արեգ Միքայելյան. Աստղագիտության ոլորտում կրիտիկական պահ է

10:25 / 12.09.2009

 

Աստղագիտության նկատմամբ այսօր պետության անուշադրությունն ու անտարբերությունը այն աստիճանի է հասել, որ նույնիսկ դպրոցական դասագրքին այժմ փոխարինում է ֆիզիկայի դասագրքում զետեղված մի բաժին: Աստղագիտության նկատմամբ պետության ղեկավարների վերաբերմունքի ու առհասարակ ոլորտի խնդիրների մասին NEWS.am-ը զրուցեց Աստղադիտարանի առաջատար գիտաշխատող, Աստղագիտական ընկերության նախագահ Արեգ Միքայելյանի հետ:

Պարոն Միքայելյան, Ձեր կարծիքով ի՞նչն է նման անտարբերության պատճառը:

Ցանկացած առարկա էլ շատ վատ են անցնում, բարձր դասարաններում սկսում են նեղ առարկաներ պարապել ու մնացածը մղվում է հետին պլան: Այն դեպքում, երբ գիտության ոլորտի գլխավոր գիտելիքները բարձր դասարաններում են, իսկ այդ ժամանակ էլ թեքումով են սովորում: Աստղագիտության ոլորտը դուրս մղվեց անկախությունից հետո՝ կապված տնտեսական ճգնաժամի հետ: Իհարկե, այդ ժամանակ, առհասարակ, գիտության ոլորտը մնաց վերջին պլանում:

Իսկ դասագրքի հետ կապված երկար ժամանակ քննարկումներ եղավ, մենք փորձեցինք դասագիրք գրել, այժմ էլ կա, որտեղ շատ լավ ներկայացված է հայկական աստղագիտությունը, բայց այդպես էլ մնաց: Մինչ այդ ռուսերեն գրքով էին անցնում, ռուսական աստղագիտությունն էր գերակշռող մասը: Աշակերտների այցելությունները քիչ են, Բյուրական էքսկուրսիաներ են տանում հիմնականում մայրաքաղաքի դպրոցներից, այն էլ ոչ բոլորը:

Բյուրականի աստղադիտարանը որքանո՞վ է պետության ուշադրության կենտրոնում:

Իսկապես Բյուրականը շատ մրցունակ է եւ կարող է Հայաստանի համար մեծ դեր խաղալ, նույնիսկ ամբողջ տարածաշրջանի համար: Մենք տարբեր տեղերում ասել ենք դա, բայց կարծես թե մեր ղեկավարները չեն կողմնորոշվում, թե ինչպես դա օգտագործել: Բայց որեւէ հիմնարկություն, երբ ճանաչվում է միջազգային կենտրոն, այնտեղ կարող են ներդրումներ անել: Օրինակ, մենք ներկայացրել ենք ծրագիր, որ դա գոնե առաջիկայում դառնա ազգային գիտական կենտրոն, իսկ Բյուրականը այդ տեսանկյունից իդեալական է եւ տարածքի եւ Համաբարձումյանի հեղինակության առումով: Համաշխարհային պրակտիկան ցույց է տալիս, որ զարգանում են միայն գիտություն ունեցող երկրների տնտեսությունները: Մեր ղեկավարները առեւտրային հոգեբանությամբ են առաջնորդվում, ուզում են շատ շուտ շահույթ ստանալ, իսկ հիմնարար գիտությունը պահանջում է առնվազն 20 տարի:

Աստղագիտության, աստղադիտարանի համար պահանջվող գումարը ունա՞կ է տրամադրել մեր երկիրը, թե՞ պարզապես… :

Շատ ղեկավարներ հայտարարել ու հայտարարում են, թե աստղագիտությունը մեզ համար շռայլություն է, մենք ի վիճակի չենք աջակցել: Բայց քանի որ մենք արդեն ունենք աստղադիտարան, հիմա անկախ Հայաստանի համար շատ լավ շանս է՝ փոքր ներդրում անելով, հասնել առավելագույնի: Օրինակ, տեսեք՝ սպորտի բնագավառում մեծ ներդրում են անում, ու որոշ մարզաձեւերում հաջողության ենք հասնում: Պետության աջակցությունը տոկոսային հարաբերություն է, օրինակ, մենք ունենք 50 աստղագետ, այսքանը պետք է պահել: Իսկ Ֆրանսիայում հազարն են, հազարին պետք է պահի Ֆրանսիայի նման զարգացած տնտեսություն ունեցող պետությունը: Այսինքն՝ ամեն մեկը իր չափով է պահում: Ավելին, կան միջազգային դրամաշնորհներ, որոնք պատրաստ են գումարի 90 տոկոսը տրամադրել, եթե մեր կողմից 10 տոկոսը լինի, բայց մեզ մոտ դա էլ չեն տալիս: Մեկ միլիոնանոց ներդրումի համար հարյուր հազար չեն տրամադրում:

Պարոն Միքայելյան, երիտասարդները հետարքքրվա՞ծ են գիտության այս ճյուղով:

Երիտասարդները եկել են, հիասթափվել ու գնացել, քանի որ այդ աշխատավարձով չեն կարողացել երկար մնալ, իսկ այլ ֆինանսական աղբյուրների համար, այսինքն տարբեր դրամաշնորհներին ու ծրագրերին մասնակցելու համար նախ պետք է տարիներով աշխատել, աճել, այսինքն երկար ժամանակ մնալ ոլորտում, իսկ երիտադսարդները ուզում են փող վաստակել օր առաջ, քիչ աշխատավարձի պատճառով էլ թողնում, հեռանում են: Իսկ եթե գալիս են, գործուղումներով եւ այլ ձեւերով փորձում ենք գայթակղել, պահել ոլորտում, սակայն բոլորը չէ, որ մնում են: Մեզ մոտ աշխատավարձը նվազագույնի չափով է, մոտ 30 հազար դրամ, իսկ ամենաբարձրը 60 հազար է, իսկ նոր երիտասարդները 35 հազար աշխատավարձ պիտի ստանան, որը շատ քիչ է: Նրանց համար, ովքեր մտել են գիտության մեջ եւ տարբեր ուղղություններով աշխատում են, 60 հազարը դարձել է երկրորդական: Զավեշտն այն է, որ մեզ դրսից եկող հոնորարներն էլ այստեղ հարկվում են։ Ես տարբեր տեղեր ելույթ եմ ունեցել, որ եթե մեզ պետությունը չի կարող վճարել, գոնե արտասահմանից եկած փողը չհարկեն: Մենք մեր հնարավորություններով մեզ մոտ հրատարակվող «Աստղաֆիզիկա» ամսագրում տպագրում ենք հոդվածներ։ Ոչ ոք դրա համար բնական է ոչինչ չի տալիս, խրախուսում: Այդ հոդվածը ամերիկացիները տպագրում են հայերեն, դա վաճառում են եւ եկամուտ են ստանում դրա դիմաց: Թող մերոնք մեզ վճարեին, մենք էլ հարկեր կմուծեինք, բայց մեր հոնորարները համ դրսից ենք ստանում, համ էլ այստեղ հարկում են:

Քանի որ շարունակողների խնդիր կա, ապա ինչպե՞ս եք պատկերացնում աստղադիտարանի, առհասարակ, աստղագիտության ճակատագիրը: Եթե այսպես շարունակվի, ուրեմն կարելի՞ է ասել՝ մեզ սպառնում է աստղագիտության ոչնչացման վտանգը:

Հիմա իսկապես կրիտիկական պահ է, այսինքն՝ եթե մենք նոր միջոցներ չնախաձեռնենք: Երիտասարդին վայրկենական չեն բերում, երիտասարդը աճում գիտնական է դառնում ենթադրենք 10 տարում, այդ ամբողջ պրոցեսը չարչարանքով տանում ենք, բայց ցավալին այն է, որ այդ աշխատանքը ներդնելուց հետո, երիտասարդը թողնում, գնում է ուրիշ ոլորտ, մենք էլ չենք կարող սահմանափակել: Իսկ աստղագիտության ոլորտը պահելու համար պետք են բազմաթիվ երիտասարդներ, մինիմում քանակը պահելու համար, օրինակ մոտ 50 հոգի: Այսինքն՝ ամեն տարի անընդհատ պետք է այդ տքնաջան աշխատանքը կատարել, հիմա մենք երկար տարիներ բաց ենք թողել, այն վիճակն էր, որ չէին ուզում գալ, հիմա էլ չեն ուզի գալ, եթե շարունակվի այդ դրությունը: Եթե հիմա մեր պետությունը, մենք կարողանանք ուսանողին ապահովել այնպիսի պայմաններում, որ կգան գիտության մեջ, պետք է պահը օգտագործել: Եւս մի քանի տարի, որ մեր սերունդն էլ ծերացավ, հեռացավ, արդեն ամեն ինչ կորցրած կլինենք: Եթե չլինեն մեր սերնդի աստղագետներ, պատրաստողներ չլինեն, դպրոցը չլինի, ինչպե՞ս կարող է այդ երկրում մասնագիտություն զարգանալ: Այն երկրներում, որտեղ աստղագիտությունը սկսում են զրոյից զարգացնել, նրանք մասնագետներ են հրավիրում այլ երկրներից ահռելի գներով: Նույնիսկ հայ աստղագետներին հրավիրել եմ Մեքսիկա մեծ գումարներով աստղագիտությունը զարգացնելու համար:

Նշեցիք, որ անկախությունից հետո աստղագետները նվազել են երեք անգամ, սա պայմանավորվա՞ծ է նաեւ արտահոսքով:

Ինչ գնացել, գնացել են, սա միանվագ գործընթաց պիտի համարել, որովհետեւ լավ մասնագետները գնացին, իսկ նորերով չհամալրվեց շարքը, նոր երիտասարդը դեռ չի կարող լավ մասնագետ համարվել, բայց ցավոք սրտի երիտասարդներն էլ են գնացել որպես ուսանող՝ նրանց համար աշխատելու: Գիտնականները գոնե իրենց թեմաներով ու իրենց հեղինակությամբ աշխատեցին, մեզ օգտակար եղան, բայց երիտասարդները ուղղակի ուրիշի ձեռքի տակ աշխատելու գնացին: Իսկ արտասահմանում ձեռք է տալիս, քանի որ այդ երիտասարդների վրա մեկ կոպեկ չեն ծախսել։ Որպես պատրաստի կադրեր վերցնում են եւ աշխատացնում: Եթե տարեկան 10-15 աստղագետ պատրաստեինք ու տասը գնային, հինգը մնային, էլի լուրջ բան էր, բայց մեր ոլորտի երիտասարդները իրար հետ 12 հոգի են մինչեւ 35 տարեկան, մնացածը միջին ու բարձր: 20 տարվա կադրերի ոչնչացումից հետո, մեր գիտությունը չկոտրվեց, պարզապես մեծ անդունդ առաջացավ՝ տարիքային առումով:

Իսկ սարքավորումների հետ կապված ինչ խնդիրներ կա՞ն:

Շատ ցավալի ոլորտ է, ընդհանրապես գիտության մեջ ֆինանսավորման անհրաժեշտությունը ես բաժանում եմ մի քանի մասի: Աշխատավարձերը ես վերջում կասեի, առաջինը՝ գիտության համար լուրջ հարցը սարքավորումների հարցն է, մանավանդ, այսօր՝ տեխնիկապես հագեցած է գիտությունը: Սա միջնադար չէ, երբ որ մի խելոք մարդ միանգամից հայտնագործություններ էր անում, հիմա հնարավոր չէ այդպիսի խոշոր դեմքերի գոյությունը, որովհետեւ բացառվում է, որ մարդ տիրապետի այդ ամբողջ ինֆորմացիային: Համբարձումյանը թերեւս վերջին հանճարներից էր: Այսինքն՝ արդեն շուրջ կես դար է, որ գիտությունը հիմնականում տեխնիկայի վրա է զարգանում, ու եթե մենք չունենք տեխնիկական լավ սպառազինություն, պրակտիկորեն բացառվում է, որ մենք խոշոր հայտնագործություններ կատարենք: Մենք համագործակցում ենք եւ հնարավորություններ ստանում աշխատելու դրսից տրված շատ թանկ սարքավորումների վրա: Մենք համագործակցության արդյունքում ենք ստանում հնարավորություն՝ աշխատելու դրսից տրված շատ թանկ սարքավորումների վրա: Մեր երկիրը ասենք թե չունի նման ներդրումների հնարավորություններ, բայց մենք ունենք 2,6 մետրանոց բավականին լավ դիտակ, որի վրա նույնպես անհրաժեշտություն կա ընդունիչ սարքավորումների, բայց դրա համար նախատեսված գումարները ավելի քիչ են: Եթե դիտակը կառուցելու համար միլիոնավոր դոլարներ են պետք, ապա այստեղ հազարավոր: Բայց տասնյակ հազարներն էլ պետությունը չի տրամադրում կամ չունի, որ պահենք մեր ունեցած դիտակը: Մենք ոչ թե զրոյից ստեղծելու, այլ պահելու խնդիր ունենք:

Պարոն Միքայելյան, ձեր կարծիքով պետության ղեկավարների անտարբերությունը ֆինասական միջոցների բացակայությա՞մբ է պայմանավորված, թե՞ կրթամակարդակը չի ներում՝ ուշադրության կենտրոնում պահելու գիտությունը:

Ես կարծում եմ, որ երկուսն էլ դեր խաղում են: Նորից պիտի հիշեմ առեւտրականի հոգեբանությունը, նրանք մտածում են անմիջական շահի մասին: Որտեղ տեսնեն անմիջական արձագանք, կարծում են, որ այնտեղ ձեռնտու է ներդրում կատարել: Իսկ հիմնարար գիտությունը երբեք չի կարող անմիջապես լինել, այն արդյունք է բերում 10-20 տարվա ընթացքում, այնուհետեւ կիրառական գիտության մեջ է օգտագործվում, որը հետագայում ներդրվում է ժողովրդական տնտեսության մեջ: Բայց եթե մի պահ դա խզենք, ուրեմն ամեն ինչ պիտի դրսից բերենք: Իրենց չի հետաքրքրում, որ ներդրում անելով՝ 20 տարի անց իրենց երկրի տնտեսությունն է զարգանում, իսկ սա մեր հոգեբանության լուրջ թերությունն է:

Բյուրականի աստղադիտարանը նախկինում համարվում էր հոգեւոր կենտրոն, մտավորականները, ղեկավարները հաճախ էին այցելում աստղադիտարան: Իսկ մեր օրերի պաշտոնյանների ու մտավորականների համար ո՞ր տեղում է մեծ գիտնականի ստեղծած հոգեւոր տաճարը:

Մեզ մոտ այցելել են Վիլյամ Սարոյանը, Մարտիրոս Սարյանը, Արամ Խաչատրյանը, բոլոր միմյանց ճանաչում էին, Վիկտոր Համբարձումյանի հետ մտերիմներ էին: Նախկինում Բյուրականի աստղադիտարանը ամենակարեւոր կենտրոններից մեկն էր: Արտասահմանցիներն ավելի շատ են հաճախում, իսկ մեզ մոտ կարծես թե փորձում են կոտրել գիտության նկատմամբ հարգանքը: Ղեկավարները առիթից առիթ գալիս են: Քոչարյանը 2001-ին է եկել, վարչապետը դեռ չի եկել, նույնիսկ կրթության ու գիտության նախարարները հարկ չեն համարում, որ մի անգամ այցելեն, նույնիսկ մշակույթի նախարարը չի այցելում, չէ՞ որ սա նաեւ մշակութային օջախ է, բայց նրանք էլ չեն այցելում:

Գայանե Գրիգորյան

Լուրեր Հայաստանից - NEWS.am